Allemaal dezelfde stempel van de commerciële keuringsarts

Het UWV werkt samen met een commercieel bureau om arbeidsongeschiktheid vast te stellen, maar op de methode die het hierbij hanteert valt veel af te dingen. Cliënten krijgen vaak hetzelfde label opgeplakt. Experts betwijfelen of dat terecht is.

BELIA HEILBRON EN ANOUK KOOTSTRA

Als ik er weer aan terugdenk, kan ik het eigenlijk nog steeds niet geloven.” Antoinette werkte zo’n zeventien jaar in de kinderopvang, toen ze in 2017 uitviel met psychische klachten. Ze komt bij het UWV terecht voor een arbeidsongeschiktheidsuitkering.

De UWV-arts stuurt haar door naar extern bureau Psyon dat moet onderzoeken wat er met haar aan de hand is. Daar vertelt ze de psychiater dat ze last heeft van klachten als gevolg van trauma: ze slaapt slecht, ze is vergeetachtig, ze heeft last van herbelevingen. “Hij nam het ter kennisgeving aan, maar vroeg niet door.” Haar verbazing is groot wanneer ze in het verslag leest dat er géén sprake is van trauma. “Ik had het toch tegen hem gezegd? Ik héb traumagerelateerde klachten. Dat was de hele basis voor die aanvraag.”

Afgelopen januari kwam haar zaak voor bij de Centrale Raad van Beroep, de hoogste bestuursrechter die over sociale zekerheid gaat. Antoinette had inmiddels zo’n anderhalf jaar intensieve behandeling bij Centrum’45, een gespecialiseerd traumacentrum, achter de rug. Daar kreeg ze de diagnose complexe rouwstoornis met traumagerelateerde klachten.

Het Psyon-rapport blijft staan in de rechtszaal. Daarin staat dat er géén sprake is van traumagerelateerde klachten, maar van een ‘aanpassingsstoornis’. Antoinette verliest de zaak van het UWV. Dat is geen uitzondering: in de rechtszaal trekken burgers die vechten tegen het UVW bijna altijd aan het kortste eind.

Psyon is een van de grootste commerciële bedrijven op het gebied van ‘onafhankelijke medische diagnostiek’. Het bedrijf, waar voornamelijk psychiaters, maar ook neurologen, orthopeden en psychologen medische rapporten over arbeidsongeschiktheid opstellen, is opgericht in 2011. Psyon adverteert online met uiteenlopende opdrachtgevers, zoals de Belastingdienst, rechtsbijstandverzekeraar Das, ING, bouwbedrijf Bam, Jumbo, VUmc, Randstad en het UWV.

Psyon werkt snel: de cliënt wordt binnen één dag uitgenodigd en binnen een week vindt het eerste onderzoek plaats. Met zeven locaties verspreid over het land, is er altijd wel een locatie in de buurt. Met zijn onderzoek levert Psyon een diagnose, het fundament dat bepaalt of iemand een arbeidsongeschiktheidsuitkering krijgt of niet. Na een twee uur durend gesprek met een psycholoog stelt een psychiater een rapport op met de diagnose.

Een UWV-verzekeringsarts kan Psyon inschakelen als er nog onzekerheden zijn over de diagnose en de gevolgen van de aandoening.

De zaak van Antoinette is niet de enige keer dat er een gapend gat zit tussen het oordeel van behandelend artsen en de psychiaters van Psyon, blijkt uit onderzoek van Platform Investico voor dagblad Trouw en De Groene Amsterdammer. Investico analyseerde bijna elfhonderd rechtszaken rondom arbeidsongeschiktheid uit 2021 die allemaal openbaar zijn. Ook zestig zaken van de afgelopen drie jaar waarin de bedrijfsnaam Psyon werd genoemd zijn geanalyseerd. Dat zijn lang niet allemaal zaken waarin Psyon een belangrijke rol speelt. Slechts een heel klein deel van alle rechterlijke uitspraken in Nederland is online terug te vinden, en niet in alle zaken waarin Psyon wordt ingeschakeld, staat dat vermeld.

Pleinvrees

Ook bij de zaak van een voormalig peuterleidster kwam Psyon op een heel andere diagnose uit. Verschillende specialisten hadden bij de vrouw de diagnoses depressie met een psychotische stoornis, een paniekstoornis met pleinvrees, en een mogelijke verstandelijke beperking vastgesteld. Het UWV had de vrouw honderd procent arbeidsongeschikt verklaard. Maar bij een herkeuring in 2018 vervalt haar uitkering. Het UWV stelt, op basis van een rapport van Psyon, dat er slechts sprake is van een ‘ongespecificeerde aanpassingsstoornis’.

Die specifieke diagnose blijkt Psyon vaker te stellen. In de zaak van een voormalig supermarktmedewerker met psychische klachten gaat de huisarts uit van alzheimer. Hij zorgt ervoor dat de man acht dagdelen per week naar de dagbesteding kan. De alzheimer-diagnose kan de Psyon-psychiater niet bevestigen: deze stelt wederom slechts een ongespecificeerde aanpassingsstoornis met lichte beperkingen vast. Inmiddels herkent de man alleen op goede dagen zijn zoon nog, vertelt zijn advocaat op basis van gesprekken met de zoon van de man.

En zo zijn er nog veel meer zaken: mensen die onder behandeling zijn voor een bipolaire stoornis, verslavingsproblematiek, PTSS, een aan reuma verwante aandoening, of een intellectuele beperking: allemaal vertrekken ze bij Psyon met dezelfde diagnose van een ongespecificeerde aanpassingsstoornis. Volgens Psyon is dat ‘lichte problematiek die niet gepaard gaat met ernstige beperkingen’.

Het gaat hier om verschillende mensen, met verschillende klachten en verschillende behandeldiagnoses, die bij Psyon hetzelfde label opgeplakt krijgen. Dat gebeurt, blijkt uit de inventarisatie, ook nog in letterlijk dezelfde bewoordingen. Een van de standaardzinnen is dat ‘de klachtenpresentatie op meerdere punten atypisch is en niet passend bij bekende pathofysiologische patronen binnen de psychiatrie’. Een ander voorbeeld: de Psyon-psychiater kan ‘de door de behandelaar gehanteerde diagnoses van (vul hier de door de behandelaar gestelde diagnoses in) uitsluiten noch bevestigen’.

Bij aanpassingsstoornissen gaat het om klachten die optreden als gevolg van een verandering. Er zijn verschillende subtypes waarmee de klachten gespecificeerd kunnen worden, en die aangeven of het bijvoorbeeld om angst, somberheid of een stoornis in het gedrag gaat. Onafhankelijke psychiaters die door rechtbanken als expert bij ingewikkelde zaken worden ingeschakeld reageren verbaasd wanneer ze horen over de ongespecificeerde aanpassingsstoornis. Die diagnose hebben ze nog nooit gesteld. “Een aanpassingsstoornis komt voor. Maar ongespecificeerd? Dat heb ik nog nooit geclassificeerd”, zegt psychiater Erik van Duijn. “Goh, inderdaad, de aanpassingsstoornis heeft ook een ongespecificeerde vorm”, zegt psychiater Joachim Tilanus, die er het diagnostisch handboek op nasloeg.

De psychiaters zien een groot probleem met het label dat Psyon gebruikt: een ongespecificeerde aanpassingsstoornis is dermate vaag dat deze niet geschikt is als einddiagnose in een expertiserapport. “Als je niet tot een preciezere diagnose hebt kunnen komen, had je die meneer of mevrouw blijkbaar dus nog een keer moeten zien”, zegt Tilanus.

Psyon stelt herhaaldelijk dat het bij de aanpassingsstoornis om ‘lichte problematiek’ gaat, die ‘niet gepaard gaat met ernstige beperkingen’. Maar psychiater Tilanus waarschuwt dat een aanpassingsstoornis wel degelijk tot aanzienlijke beperkingen kan leiden. “Dat vergt dan vooral een individuele inschatting. Mensen kunnen bijvoorbeeld na het verlies van een dierbare een aanpassingsstoornis ontwikkelen en zelfs suïcidaal worden, dat zijn dan allesbehalve lichte klachten of problemen.”

Arbeidsadvocaten herkennen het voorkeurslabel van Psyon direct. Erik Wolter, die kantoor houdt in de Amsterdamse wijk Bos en Lommer, ziet de diagnose vaak voorbijkomen. Het gaat dan om ‘verschillende zaken, met verschillende mensen, met verschillende behandelaars met verschillende diagnoses’, zegt hij. “Maar bij Psyon krijgen ze allemaal dezelfde diagnose: aanpassingsstoornis.”

Psyon was ondanks herhaalde pogingen niet bereikbaar voor commentaar op vragen over bevindingen. In een reactie zegt het UWV niet te herkennen dat Psyon vaak een ongespecificeerde aanpassingsstoornis vaststelt. “Daar is geen (dossier)onderzoek naar gedaan. UWV gaat uit van de deskundigheid van de ingeschakelde expert.”

De analyse van rechtszaken laat nóg iets zien. In de zaken van de peuterleidster, de schoonmaker, de supermarktmedewerker, de directeur, en nog vele anderen, staat eveneens – vaak weer in letterlijk dezelfde standaardteksten – dat er sprake is van ‘klachtenaggravatie’. Deze mensen zouden hun klachten simuleren en aandikken. Kort gezegd: ze zouden liegen.

Psyon baseert die conclusie op een leugentest, een vragenlijst bestaande uit 75 ja/nee-vragen met symptomen die nauwelijks voorkomen, zoals: ‘ik heb gemerkt dat als ik een telefoonnummer noteer het achterstevoren op papier komt zonder dat ik dat wil’ en ‘behalve medicijnen nemen is er helemaal niets dat ik kan doen tegen de stemmen die ik hoor’. Het idee achter de zogenoemde ‘Sims-test’ is: wanneer mensen te vaak ‘ja’ zeggen, kan dat een signaal zijn dat ze de neiging hebben hun klachten sterker aan te zetten.

Harald Merckelbach, de hoogleraar rechtspsychologie die de Sims in Nederland introduceerde wist niet dat Psyon zijn test gebruikt. Hij schrikt van de manier waarop het keuringsbedrijf de test inzet. “De Sims kan helemaal niet zwart-wit geïnterpreteerd worden en mag alleen in combinatie met aanverwante tests gebruikt worden.” Een hoge score zegt op zichzelf nog niet zoveel. “Als iemand symptomen overrapporteert, wil dat absoluut niet zeggen dat degene aan het veinzen is”, zegt Merckelbach nadrukkelijk. “Er kunnen veel legitieme redenen zijn voor een hoge score op de test. Ook mensen die zich niet gehoord voelen, kunnen hun klachten sterker aanzetten.”

Vreemde stellingen

Ook gebruikt Psyon de test precies verkeerd om. Een hoge score is voor Psyon een reden om aan te nemen dat iemand zijn klachten overdrijft. Maar dat is niet hoe de test gebruikt moet worden, zegt Merckelbach stellig. “Als mensen normaal scoren, is het vrijwel zeker dat er géén sprake van is overrapportage. De test is dus vooral bedoeld voor het uitsluiten van veinzen, niet voor het aantonen ervan.”

Bij Antoinette concludeerde Psyon dat haar Sims-score ‘een sterke aanwijzing was voor symptoomaggravatie’. Een psycholoog in een kantoortje op een bedrijventerrein in Amsterdam-Noord nam de test bij haar af. “Ik moest een ellenlange vragenlijst met vreemde stellingen invullen”, vertelt ze. Ze raakt ervan in de war. “Eén vraag was iets als: ‘ik geloof dat bloemen kunnen praten en zingen’.” Ze denkt er een tijdje over na en vult uiteindelijk ‘ja’ in. Het is maar hoe je zo’n vraag interpreteert. “Bloemen staan ’s ochtends dicht en ’s middags open. Er heeft nog nooit een bloem ‘hallo’ tegen me gezegd, maar ik voel wel een verbondenheid met bloemen – meer dan met het kantoorgebouw van Psyon. Maar leg dat maar eens uit.”

De Centrale Raad van Beroep, de hoogste rechter in zaken tegen het UWV, zegt de kritiek op de leugentest niet te kennen. “Zolang kritiek op een test niet in de rechtszaal wordt ingebracht, hebben wij geen aanleiding om ernaar te kijken”, zegt persrechter Willem-Jan van Brussel. Wel erkent hij dat een diagnose van Psyon zwaar weegt in de rechtszaal. Persrechter Van Brussel stelt dat de positie van het UWV in de rechtszaal sterker is wanneer het gebruikmaakt van een extern medisch bureau zoals Psyon. “Dan ligt er een rapport van een specialist, dus dan wordt het wel lastig voor de burger.”

Het UWV laat in een reactie weten ‘na een signaal’ over het herhaaldelijk gebruiken van dezelfde formulering in gesprek te zijn gegaan met Psyon. Volgens het UWV heeft Psyon sindsdien ‘intern een aantal wijzigingen doorgevoerd’. Het uitvoeringsbedrijf houdt niet structureel bij hoe vaak Psyon wordt ingezet. Het is aan de individuele arts om te bepalen of en welk bedrijf wordt gevraagd voor externe expertise. Het UWV hanteert hiervoor geen eisen.

“Als het UWV een rapport van Psyon inbrengt en je brengt niet zelf een tegenrapport in, dan ben je kansloos”, zegt advocaat Thomas Vetter uit Amsterdam-Oost. Maar zo’n rapport kost al snel een paar duizend euro en dat geld hebben de meeste mensen niet. “Ik probeer er alles aan te doen om te zorgen dat mijn cliënten niet door Psyon gekeurd hoeven te worden.” Maar vaak is het al te laat. “Cliënten komen pas bij mij terecht als ze al bij Psyon zijn geweest. Ze zijn onwetend in de val gelopen.”

De achternaam van Antoinette is bekend bij de hoofdredactie.

Verantwoording

Platform Investico analyseerde voor dit onderzoek alle rechtszaken over arbeidsongeschiktheid tegen het UWV die in 2021 voorkwamen bij de Centrale Raad van Beroep. Deze bijna elfhonderd uitspraken van de Centrale Raad zijn openbaar beschikbaar. Ook onderzocht Investico alle gepubliceerde rechtszaken van de afgelopen drie jaar waarin Psyon genoemd werd. Rechtbanken publiceren maar een klein deel van alle rechtszaken, en niet in alle zaken waarin Psyon een rol speelt, staat dat vermeld. In de eerste fase van het onderzoek beantwoordde Psyon enkele vragen over hun werkwijze. Daarna heeft Psyon ondanks herhaaldelijke pogingen nooit meer gereageerd op de bevindingen van het onderzoek. Voor dit onderzoek sprak Investico verder met tientallen betrokkenen in het veld, waaronder twee oud-medewerkers van Psyon, wetenschappers en ruim tien (voormalig) advocaten.

Bron: Trouw woensdag 30 maart (de verdieping blz.5)